Mowa to jedna z najtrudniejszych umiejętności, których będzie musiało nauczyć się dziecko.
Stanowi ona jedną z części całościowego rozwoju dziecka. Istnieje wiele czynników, które wpływają na rozwój mowy. Według D. Pluty-Wojciechowskiej w drodze od krzyku do głoski w wymówionym wyrazie, niosącym znaczenie dziecko przechodzi przez różne powiązane ze sobą treningi/doświadczenia, na które składają się:
- rozwój i trening czynności prymarnych,
- rozwój i trening słuchowy,
- rozwój i trening tworzenia dźwięków,
- rozwój i trening kulturowy.
Proces nabywania mowy jest nierozerwalnie związany z rozwojem postawy, lokomocji, manipulacji i praksji oralnej, myślenia, zabawy, emocjonalno-społecznym itd. Warunkiem koniecznym uruchomienia procesu rozwoju mowy jest kontakt dziecka z językiem.
Dla prawidłowego nabywania języka przez dziecko istotne jest efektywne działanie czynności prymarnych (które pojawiają się w ontogenezie jako pierwsze w stosunku do mowy), czyli takich, których zadaniem jest dotlenienie i odżywienie organizmu. Prawidłowy rozwój tych funkcji wpływa na właściwe kształtowanie się aparatu mowy, przygotowuje artykulatory do normatywnego wymawiania głosek.
Są nimi:
Oddychanie
Fizjologiczne i prawidłowe oddychanie to pobieranie powietrza drogą nosową. Oddychanie nosem wpływa na właściwy rozwój zespołu ustno-twarzowego, co ma związek z odpowiednią pozycją języka i warg oraz prawidłowym napięciem mięśni. Pozwala także na ogrzanie, nawilżenie i oczyszczenie wdychanego powietrza. Podczas spoczynku, w czasie oddychania fizjologicznego język znajduje się w jamie ustnej i pozostaje przyklejony do podniebienia twardego.
ZGŁOŚ SIĘ DO LOGOPEDY, JEŚLI OBSERWUJESZ U SWOJEGO DZIECKA:
- często otwartą buzię, także w czasie snu,
- język wysunięty w kierunku warg lub też leżący na dnie jamy ustnej,
- oddychanie w spoczynku (kiedy nie je i nie mówi) przez usta.
Czynności pokarmowe i picie
Najwcześniejszym sposobem pobierania pokarmów jest ssanie, które na początku ma charakter odruchowy a wraz z wiekiem i dojrzewaniem dziecka następuje jego hamowanie (z perspektywy profilaktyki logopedycznej rezygnacja ze ssania powinna odbyć się ok. 18. miesiąca życia, przedłużające się ssanie smoczka uspokajacza, butelki z mlekiem, palca itp. powoduje nieprawidłowe pozycje spoczynkowe języka, warg i żuchwy, wpływa niekorzystnie na kształt podniebienia twardego, może przyczyniać się do wad zgryzu). Na drugim biegunie rozwoju czynności pokarmowych jest żucie. Rozwój czynności pokarmowych i picia przebiega od kompleksu ssanie/połykanie do żucia poprzez inicjowanie i doskonalenie innych czynności: pobierania pokarmu z łyżeczki (od ok. 4.-6. miesiąca życia), odgryzania (pomiędzy ok. 8. a 10. miesiącem życia), picia z otwartego kubeczka (około 9. miesiąca życia). Ogólny kierunek doskonalenia funkcji jamy ustnej dotyczący jedzenia i picia przebiega „od przodu do tyłu”, co koresponduje z rozwojem artykulacyjnym (najpierw pojawiają się głoski dwuwargowe – p,b,m, następnie zębowe zwarte i inne).
Zmiana sposobów przyjmowania pokarmów wiąże się również ze zmianą w obrębie ich konsystencji i faktury oraz polega na przechodzeniu od płynu do pokarmów bardziej stałych i twardych. Zmiany te pojawiają się w określonym tempie i rytmie, zgodnym z dojrzewaniem struktur kompleksu ustno-twarzowego i całego organizmu dziecka. Czas podawania pokarmów coraz twardszych ma charakter indywidualny, jednak dziecko ok. 18. miesiąca życia powinno już mieć podawane twarde pokarmy. Trening gryzienia i żucia jest bowiem potężnym bodźcem do rozwoju narządu mowy.
Ostatecznym aktem przyjmowania pokarmów jest połykanie, które podobnie jak inne czynności pokarmowe, ulega rozwojowi: od ułożenia języka w sposób horyzontalny pomiędzy dziąsłami (typ niemowlęcy) do wertykalno-horyzontalnej pozycji języka w jamie ustnej (typ dojrzały) – od poziomu do pionu. Podczas połykania język noworodka i niemowlęcia ułożony jest doprzednio a pokarm gromadzi się na języku. Taki sposób połykania nazywany jest niemowlęcym (trzewnym). Transformacja połykania następuje wraz z rozwojem dziecka i ma związek między innymi z obniżaniem się krtani, wyrównaniem tyłożuchwia fizjologicznego, co powoduje powiększenie się przestrzeni w jamie ustnej. Według B. Mackiewicza początek zmiany sposobu połykania z niemowlęcego na dorosły (dojrzały, somatyczny) następuje przed wyrośnięciem kłów i trzonowców mlecznych, a zakończenie procesu doskonalenia połykania następuje w 2.-3. roku życia a w niektórych przypadkach w 4. roku życia. Prawidłowy typ połykania to taki, w którym język ułożony jest w jamie ustnej właściwej w styczności wzniesionego szerokiego języka z okolicą za szyjkami górnych zębów, w okolicy górnych dziąseł.
Jak podkreśla D. Pluta-Wojciechowska zarówno czynności prymarne, jak i artykulacja odbywają się w tej samej przestrzeni orofacjalnej a zmiana jednej czynności w tym obszarze zmienia warunki rozwoju innych czynności. Środowisko, w jakim rozwija się artykulacja jest dynamicznie modelowane poprzez czynności oddechowe i te związane z jedzeniem i piciem. Szybkie wykrycie nieprawidłowości w sferze działania funkcji prymarnych pozwala na włączenie działań terapeutycznych. Rozwój mowy jest bowiem ściśle powiązany z rozwojem funkcji prymarnych.
ZGŁOŚ SIĘ DO LOGOPEDY, JEŚLI PODCZAS SSANIA TWOJE DZIECKO:
- pręży się,
- krztusi się,
- pokarm wypływa kącikami ust,
- słyszysz odgłos „klikania”,
- obserwujesz „dołeczki” w policzkach,
- Twój Maluch wysuwa, wypycha brodawki/smoczek z ust,
- usta ślizgają się na smoczku,
- masz poranione brodawki,
- karmienie Twojego Dziecka trwa zbyt długo,
- Twój Maluch ulewa lub wręcz chlusta mlekiem
Trudności ze ssaniem mogą mieć różne podłoże: skrócone wędzidełko języka i /lub wargi, nieprawidłowa dystrybucja napięcia mięśniowego, niewłaściwe pozycjonowanie dziecka podczas karmienia i inne. Logopeda/neurologopeda pomoże znaleźć przyczyny trudności dziecka i w przyszłości zapobiec wystąpieniu nieprawidłowości w rozwoju czynności pokarmowych i mowy.
KIEDY JESZCZE WARTO ZGŁOSIĆ SIĘ DO LOGOPEDY? JEŚLI OBSERWUJESZ U SWOJEGO DZIECKA:
- trudności na etapie rozszerzania diety,
- Twoje Dziecko nie radzi sobie z przyjmowaniem pokarmów łyżeczką,
- odmawia jedzenia,
- krztusi się,
- często ma odruch wymiotny,
- karmienie Twojego Dziecka przedłuża się,
- nie radzi sobie z piciem z otwartego kubka,
- je tylko podczas oglądania bajki lub wymaga innych dystraktorów („zabawiaczy”),
- jedzenie wypada mu z buzi,
- żuje z otwartą buzią lub zawsze tylko po jednej stronie,
- je tylko papkowate, przetarte posiłki, choć jego rówieśnicy radzą sobie już z pokarmami o stałej konsystencji,
- spożywa tylko niektóre pokarmy (jedzenie selektywne/wybiórcze),
- masz trudności z pozbyciem się smoczka uspokajacza, ssaniem palca itp.
Tylko szybka interwencja jest gwarantem uniknięcia innych problemów w późniejszym okresie, takich jak wady zgryzu czy wady wymowy.
Opracowała: mgr Aneta Żebrowska – neurologopeda
Bibliografia:
Pluta-Wojciechowska D., 2018 Zaburzenia czynności prymarnych i artykulacji. Podstawy postępowania logopedycznego, Bytom: Wydawnictwo Ergo-Sum
Machoś M., 2012, Od zabawy do mówienia, Kraków: Medycyna Praktyczna
Katarzyna Kaczorowska-Bray, Stanisław Milewski „Wczesna interwencja logopedyczna”, Gładowicz-Bojarska A., 2022, „Wspieranie dziecka z ORM w Srodowisku domowym, terapeutycznym i przedszkolnym”, w: „Przedszkolak w potrzebie” p. red. Pałasz J., Września, Wydawnictwo Czary Mary
Cieszyńska J., Korendo M., 2007 Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju mowy dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne
Regner A. ,2021, Wczesna interwencja logopedyczna zapobiegająca zaburzeniom ustno-twarzowym”, w: Wczesna interwencja logopedyczna, p. red. Kaczorowska-Bray K., Milewski S, Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Uniwersalis
Podgórska-Jachnik D., 2021, Specyfika wczesnego wspomagania rozwoju i wczesnej interwencji logopedycznej w pracy z dziećmi z uszkodzonym słuchem, w: Wczesna interwencja logopedyczna, p. red. Kaczorowska-Bray K., Milewski S, Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Uniwersalis